In 2008 ontving de eigenaar van het schilderij waarover dit artikel gaat, een opmerkelijk verzoek: of hij zijn schilderij voor enkele maanden wilde uitlenen aan Dekemastate nabij Leeuwarden (http://www.dekemastate.nl/). In een tentoonstelling zouden daar de gebeurtenissen van 1904 worden gememoreerd, toen het schilderij op de zolder werd ontdekt en onmiddellijk in een ware hype werd omgedoopt tot de ‘Rembrandt van Dekemastate’.
Gevraagd naar mijn mening, adviseerde ik de eigenaar op dit verzoek in te gaan. Immers, Dekemastate kende ik nog van enkele jaren daarvoor, toen de familie Van Wageningen er nog woonde. Omdat zij het onderhoud van de state, inclusief het rijke kunstbezit van het huis, niet meer konden opbrengen, zagen zij zich genoodzaakt het huis met de inboedel over te doen aan de autoriteiten. Daarvoor was een taxatie van het kunstbezit nodig, waarbij mijn hulp werd ingeroepen. Intussen is Dekemastate onder de nieuwe leiding en na restauratie van zowel huis als kunst een oase van schoonheid ten noorden van Leeuwarden, waar per jaar vele bezoekers genieten van een uniek stuk cultuur. Ik bewaar aan de tijd van overgang een hele mooie herinnering.
Maar de tentoonstelling in Dekemastate was vanwege nog een reden zeer aan te bevelen. Omdat het schilderij dan toch al in Nederland zou zijn, bood het de kans om het na de tentoonstelling eens gedegen kunsthistorisch te laten onderzoeken. Want alles bij elkaar was het toch wel een gek verhaal geweest: terwijl Dr Abraham Bredius nog de loftrompet had geblazen na zijn ontdekking, waren daaropvolgende generaties van kenners minder enthousiast over het schilderij, met als resultaat dat het verkocht werd en in de vergetelheid raakte. Maar hoe zat het nu echt?
Om die reden kwam het schilderij naar Amsterdam, waar Ernst van de Wetering, leider van het Rembrandt Research Project, meteen razend enthousiast was. Niet alleen ontdekte hij, door middel van röntgenopnames, dat het schilderij het resultaat was van een artistiek proces waarbij de eerste opzet - nu niet meer met het blote oog te zien - mogelijk van Rembrandt was en de uiteindelijke uitvoering van een andere hand, maar ook kon hij aan de hand van het dendrochronologisch onderzoek door Peter Klein vaststellen dat het schilderij begin jaren dertig geschilderd moest zijn, op nauwelijks enige tijdsafstand van het schilderij met het zelfde onderwerp en vergelijkbare compositie, nu in de National Gallery of Canada, in Ottawa (https://www.gallery.ca/collection/artwork/heroine-from-the-old-testament). Een gelukkige omstandigheid daarbij was dat het Stedelijk Museum de Lakenhal in Leiden een kopie van het schilderij bezit, die uit exact dezelfde tijd stamt, zoals dendrochronologisch onderzoek uitwees (http://www.lakenhal.nl/nl/zoeken/collectie?keywords_technique=geschilderd&page=0&q=rembrandt&utf8=%E2%9C%93).
Ernst identificeerde de schilderijen als satellieten, een term die hij gebruikt voor schilderijen die door middel van een eigen artistiek proces in het atelier van de meester tot stand zijn gekomen, maar die toch van een principaal zijn afgeleid. Zij zijn, zoals de definitie van het woord satelliet zegt, een hemellichaam dat een ander, waaromheen het zich beweegt, op zijn baan vergezelt.
Intussen zijn de resultaten van het onderzoek door Ernst gepubliceerd in deel V van het Corpus of Rembrandt Paintings. Met veel plezier denk ik terug aan de meer dan boeiende sessies in het atelier van Martin Bijl in Alkmaar ter bespreking van de resultaten van het onderzoek, als ook de confrontatie van de beide satellieten in Leiden onder het oog van Christiaan Vogelaar en als ook – en dat zeker niet als laatste – de enthousiasmerende betrokkenheid van de eigenaren. Zoals zo vaak hadden zij voordien ‘niets’ met oude meesters, maar ervaren die nu als ronduit ‘spannend’.
