In het voorjaar van 1951 vond in het Worcester Art Museum in Worcester, Massachusetts de tentoonstelling ‘Condition: excellent. A special exhibition of paintings notable for their state of preservation’ plaats. Deze tentoonstelling had, zoals de titel zegt, geen ander doel dan schilderijen te laten zien, die opvallen door hun uitmuntende staat van conservering. Zestig jaar later neem ik tijdens een van de altijd weer verrijkende uurtjes op het RKD de catalogus met een kritische blik door. Mijn oog valt op een tronie door Giambattista Tiepolo (1696-1770), waarvan het zelfs van de illustratie in de catalogus duidelijk is, dat de verf er bijna afspat. Wat een sensationele tentoonstelling moet dit zijn geweest, zo concludeer ik.
Tegenwoordig is aandacht voor de staat van een schilderij een routinekwestie geworden. Conditierapporten behoren bij de standaarduitrusting van een kunstwerk, of het nu om een bruikleen aan een museum gaat of om een aanbod aan de markt. In 1951 kan van een dergelijke breed gedragen aandacht voor de staat nog geen sprake zijn geweest. Immers, in die dagen stond de technische kunstgeschiedenis nog in de kinderschoenen, om van digitale fotografie, waarmee een schilderij tot in de kleinste details op beeldscherm kan worden bekeken, nog maar te zwijgen.
Wat mij fascineerde in deze in 1951 gehouden tentoonstelling is het feit dat men toen – en dat moet heel baanbrekend zijn geweest - de bezoeker wilde uitnodigen tot de sensationele ervaring van onmiddellijk contact met de kunstenaar door middel van de verf en de verflagen in zijn puurste vorm. Nu eens geen moeilijk intellectueel verhaal, maar eerder een beroep op de zintuigen, die je door de verf bijna fysiek de aanwezigheid van de kunstenaar laten voelen. In Nederland kennen wij die ervaring maar al te goed in het oeuvre van Rembrandt. Wie heeft er niet voor het Joodse bruidje gestaan en de meer dan ontroerende scène juist door die ruw opgebrachte pure verf gevoeld.
Maar verf en materie veranderen door de tijd. Verf droogt uit of slijt en verflagen kunnen beschadigd raken. Al bij de Romein Plinius de Oude (ca 23-79 na Christus) valt te lezen dat een toen vier eeuwen oud schilderij van de Griekse schilder Apelles aan restauratie toe was, maar dat er niemand te vinden was die dat kon doen. De samensteller van de tentoonstelling in Worcester ziet in deze anekdote het bewijs dat aandacht voor het vaktechnische aspect van de kunst teruggaat tot de oudste tijden. Immers, zo stelt hij, het is juist dat goede vakmanschap waardoor kunst door de eeuwen heen behouden blijft. De sensatie die de tentoonstelling in Worcester in 1951 bij zijn bezoekers wilde oproepen, is er een die alle liefhebbers van kunst intussen zullen herkennen. De Heilige Hiëronymus door Bernardo Strozzi (1581-1644), lot 169 in de veiling van 6 december 2012 bij Sotheby’s in Londen, was zo’n sensatie van de ‘senses’. Ook hier waren de verflagen uitstekend bewaard en het was alsof Strozzi voor onze eigen ogen aan het schilderen was.
In een tijd waarin voor vele liefhebbers het eerste contact met de kunst via iPhones of iPads – beeldscherm dus ! - verloopt, is de boodschap van Worcester 1951 nog altijd actueel. Laat je bij kunst vooral verrassen door de sensatie van het object zelf en niet door het plaatje.