De op de rug geziene staande vrouw in satijn is een beroemd motief van Gerard Terborch, bekend van het schilderij van de Galante conversatie van omstreeks 1654 in het Rijksmuseum (afb. 1) en het schilderij op iets smaller formaat van omstreeks dezelfde tijd in de Gemäldegalerie, Berlijn (afb. 2). Beide schilderijen gelden als originele schilderijen van de hand van Terborch.
Het motief komt in nog minstens vijf andere composities door Terborch voor: Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden (afb. 3a); in een privé-verzameling Zwitserland (afb. 3b); in de Hermitage, St. Petersburg (afb. 3c); in de National Galleries of Scotland, Edinburgh (afb. 3d); en het schilderij, dat in 2019 vanuit een privé-verzameling in Zweden opdook en dat sinds 1950 niet meer te zien was geweest (afb. 3e).
Omdat het Rijksmuseum in 2004 door middel van technisch onderzoek had aangetoond dat Gerard Terborch en zijn atelier bekende en populaire motieven toepasten in nieuwe composities, zou ook het Zweedse schilderij mogelijk zo’n satelliet kunnen zijn. (zie A. Wallert, G. Tauber, Over herhaling in de schilderkunst: het probleem van reproductie, in: Bulletin Rijksmuseum, LII, 2004)
In het geval van het Zweedse schilderij was niet alleen bij de staande vrouw sprake van recycling, maar ook bij de muziekleraar. Hij is ook te zien op het schilderij in de National Gallery, Londen (afb 4a Zweden en 4b National Gallery, London).
Om meer over de ontstaansgeschiedenis van het schilderij te weten te komen, werd het in het zogenoemde ateliergebouw in Amsterdam nader onderzocht door Dr Arie Wallert en Gwen Tauber.
De volgende methodes werden toegepast:
- Stereo-microscoop;
- XRF ( röntgenfluorescentiespectrometrie ) - met deze methode werd op zeven plaatsen door middel van röntgenstraling en de weerkaatsing van die stralen de chemische samenstelling van de gebruikte materialen onderzocht;
- macro XRF ( macro röntgenfluorescentie scanning ) - röntgenfluorescentie op macro-niveau; dat wil zeggen dat de chemische samenstelling van de gebruikte materialen in zijn geheel in kaart wordt gebracht;
- IRR (infraroodreflectografie);
- verfmonster-onderzoek.
Zowel XRF als de macro XRF leverde alarmerende resultaten op, want bij beide methodes werden de grondstoffen zink, cadmium, chroom en barium gevonden; allemaal stoffen die pas in de 19e werden gebruikt. Daarmee moest de vraag gesteld worden of het schilderij wellicht toch niet een vervalsing zou kunnen zijn. Die vraag was relevant omdat het schilderij in het verleden in bezit van Han van Meegeren was geweest. Het werd op 5 september 1950 vanuit zijn woonhuis aan de Keizersgracht in een executieveiling ter verkoop aangeboden, maar toen ook al betwijfeld. Niettemin bracht het toen fl. 6.000 op. (https://www.salto.nl/programma/beeld-en-geluid/4CNz5ABUeA2Q0KwIACYuaU/ )
Er werd besloten om vanuit het satijnen oppervlak een verfmonster te nemen en het zo verkregen materiaal te onderwerpen aan een zogenaamd isotopenonderzoek, om te zien of de samenstelling ervan overeenkwam met die van het in de zeventiende eeuw gebruikelijke loodwit (afb. 5).
De conclusie was geruststellend. Dit was inderdaad het loodwit dat de zeventiende-eeuwse Hollandse meesters gebruikten. Een vervalsing was uitgesloten. Hoogstens had Han van Meegeren de satijnen rok zelf geretoucheerd om het effect van de glanzende stof te versterken.
Na dit technische onderzoek volgde het overtrekken van de contouren van de afgebeelde personen (afb. 6), zodat de maatvoering en andere details konden worden vergeleken met die van de andere versies, tijdens de tentoonstelling Gerard Terborchs Gallant Conversation and its Virtuosic Variations, in de Gemäldegalerie, Berlijn 2020.
Ook hier weer een verbluffend resultaat, want het Zweedse en Petersburgse schilderij moesten wel op hetzelfde karton gebaseerd zijn geweest (afb. 7).
