< Projecten

De Heilige Hiëronymus in de wildernis

Dinsdag 13 april 2021
heilige hieronymus in de wildernis
Anoniem, Heilige Hiëronymus in de wildernis, olie op doek 107,2x76 cm

 

Op 14 mei 2002 kwam bij Sotheby's Amsterdam een schilderij ter veiling (lot 34) dat door een Nederlandse verzamelaar werd gekocht. Een schitterende voorstelling van de Heilige Hiëronymus, in onberispelijke staat. Bovendien uiterst verfijnd geschilderd met veel oog voor detail, vooral mooi te zien in Hiëronymus' gezicht en baardhaar, alsook in de huid, waaronder de aderen duidelijk waarneembaar zijn, geschilderd in een zacht chiaroscuro. Niet minder gedetailleerd weergegeven is de wildernis waarin de heilige zich bevindt, van de grasjes op de voorgrond tot het doorkijkje linksachter.

Wie dit schilderij maakte, en wanneer, daarover was niets bekend, bij gebrek aan een signatuur of datering. Na aankoop werd het door de nieuwe eigenaar in bruikleen gegeven aan het Suermondt-Ludwig Museum in Aken, waar verondersteld werd dat het begin zeventiende eeuw door Frans Badens was vervaardigd, een Vlaamse meester, werkzaam in Italië. Echter, nader onderzoek wees uit dat het werk eerder moet zijn ontstaan, waarschijnlijk ergens in de laatste jaren van de zestiende eeuw. Het dendrochronologisch onderzoek van het eikenhouten paneel, uitgevoerd door Peter Klein, wijst hier onomstotelijk op. Een ander belangrijk aanknopingspunt is te vinden op de achterkant van het paneel. Daar zijn de initialen van de paneelmaker te zien. Niet, zoals gebruikelijk, in het hout gebrand, maar erin gekerfd. Iets wat zelden voorkomt op panelen uit deze periode. Er zijn tot nu toe maar drie schilderijen bekend die op een vergelijkbare manier zijn gemerkt, waaronder een Calvarieberg in de kathedraal van Auxerre.

hieronymus achterkant
Achterkant met ingekerfde letters

 

De ingekerfde letters zijn te lezen als CA of GA, en kunnen dankzij (archief)onderzoek van Jørgen Wadum worden teruggevoerd tot Guilliam Aertssen, een paneelmaker die waarschijnlijk in 1579 in Antwerpen werd geboren en daar van ca 1590 tot 1638 werkte. Veel weten we niet over hem, behalve dat hij ook panelen leverde aan het schilderatelier van de Brueghels. Verder verschijnt zijn naam in 1617 onder een petitie, aangeboden aan het gilde, waarin gevraagd wordt om betere regelgeving voor de paneelmakers. Dit zette een proces van standaardisatie in gang en kwaliteitswaarborgen door het gilde, in de vorm van een brandmerk, bestaande uit het stadswapen van Antwerpen. Hiervan is bij dit Hiëronymuspaneel duidelijk nog geen sprake. In aanvulling op het onderzoek van het paneel werd middels infraroodreflectografie onder het geschilderde oppervlak gekeken, waarbij ondertekeningen aan het licht kwamen, uitgevoerd met houtskool of zwart krijt, goed te zien in de contouren van de heilige, de schedel rechts, en de leeuw achter hem.

hieronymus IRR
Infrarood reflectogram met zichtbare ondertekening

 

Nu aannemelijk was gemaakt dat het werk aan het eind van de zestiende eeuw gedateerd zou kunnen worden, kwam het kunsthistorisch in een ander licht te staan. Waar in de eerste helft van de zestiende eeuw Hiëronymus meestal als geleerde in zijn studeerkamer werd afgebeeld, een thema geïntroduceerd door Dürer in 1521, zien we hem rond 1615 bij Rubens en Van Dyck in de wildernis verschijnen als boetende kluizenaar, 'en profil' en ten voeten uit afgebeeld. De nadruk kwam zo meer op de emotie te liggen, een typisch kenmerk van de Barok. De nu onderzochte Heilige Hiëronymus lijkt een voorloper (en misschien zelfs wel een inspiratiebron?) te zijn van de versies van zijn beroemde 17e-eeuwse collega's. Het diepgaande onderzoek heeft helaas geen schilder opgeleverd, maar wel verrassende aanvullende informatie die weer leidde tot een mooi resultaat bij de verkoop van het werk in oktober 2020.